२५%आन्तरिक प्रतियोगितात्मक बढुवा परीक्षा

शिक्षक सेवा आयोग

२५%आन्तरिक प्रतियोगितात्मक बढुवा परीक्षा

मावि,निमावि र प्रावि तहको लागि

विषयगत

प्रश्न १: सार्वजनिक विद्यालयमा हुने सामाजिक परीक्षण र सार्वजनिक सुनुवाइको विद्यमान अभ्यासको समीक्षा गर्दै यसको कार्यान्वयनबाट विद्यालय र समुदायको सम्बन्ध, सुशासन, उत्तरदायित्व एवम् विद्यालय सुधारमा पुग्ने योगदान विषयमा विवेचना गर्नुहोस्।

उत्तर:

विद्यालयको सामाजिक परिक्षण भन्नाले प्रचलित कानुन बमोजिम विद्यालय सुधार योजना,विद्यालयसँग सम्बन्धित अभिलेखहरु र अन्य दस्तावेजहरुका आधारमा गरिने विद्यालयका सम्पूर्ण गतिविधिहरुको गुणात्मक र परिमाणात्मक परिक्षणलाई बुझिन्छ।विद्यालयले सञ्चालन गरेका कार्यहरू, सेवा प्रवाह, शैक्षिक गुणस्तर, बजेटको उपयोग, शिक्षकको कार्यसम्पादन, विद्यार्थीको उपलब्धि, अभिभावकको सन्तुष्टि आदि विषयमा सरोकारवालासँग प्रत्यक्ष अन्तरक्रिया गर्ने औपचारिक कार्यक्रमलाई सार्वजनिक सुनुवाइ भनिन्छ।सामाजिक परीक्षण र सार्वजनिक सुनुवाइ विद्यालय सुशासनका महत्वपूर्ण पक्षहरु हुन्।

विद्यमान अभ्यासको समीक्षा:

कर्मकाण्डी अभ्यास: नेपालका अधिकांश सार्वजनिक विद्यालयहरूमा सामाजिक परीक्षण र सार्वजनिक सुनुवाइ एउटा कानुनी बाध्यता पूरा गर्ने "कर्मकाण्ड" मा सीमित छ। यसलाई विद्यालय सुधारको जीवन्त औजारको रूपमा नभई, वर्षको एकपटक आय-व्यय विवरण पढेर सुनाउने र हाकिमलाई प्रतिवेदन बुझाउने प्रक्रियाको रूपमा मात्र लिइन्छ।
आफ्ना मान्छे" को सहभागिता: यस्ता कार्यक्रमहरूमा प्रायः विद्यालय व्यवस्थापन समिति र शिक्षकहरूका नजिकका, उनीहरूको आलोचना नगर्ने व्यक्तिहरूलाई मात्र बोलाउने प्रवृत्ति छ। जसले गर्दा वास्तविक सरोकारवाला र आलोचनात्मक दृष्टिकोण राख्ने समुदायको आवाज दबाइन्छ।
शैक्षिक पक्षको बेवास्ता: छलफल केवल भौतिक निर्माण (भवन, शौचालय, पर्खाल) र आर्थिक पारदर्शिता (बिल-भर्पाई) मा केन्द्रित हुन्छ। सिकाइ उपलब्धि किन खस्कियो? शिक्षक कक्षामा नियमित छन् कि छैनन्? बालबालिकाले के सिके? जस्ता महत्त्वपूर्ण शैक्षिक प्रश्नहरूमाथि गम्भीर बहस हुँदैन।
रचनात्मक सुझावको अभाव: यो केवल कमजोरी देखाउने र आरोप-प्रत्यारोप गर्ने मञ्च बन्ने खतरा हुन्छ। समस्याको पहिचानसँगै त्यसको समाधानका लागि समुदायले के सहयोग गर्न सक्छ र विद्यालयले के गर्नुपर्छ भन्नेबारे रचनात्मक र सहयोगात्मक संवादको अभाव देखिन्छ।

यदि वास्तवमै सामाजिक परीक्षण र सार्वजनिक सुनुवाइको मर्म अनुसार कार्यान्वयनमा लैजाने हो भने यसबाट विद्यालयको चौतर्फी विकासमा निम्नलिखित सुधारहरु हुन सक्छन्।

विद्यालय र समाजबिचमा सुमधुर सम्बन्ध:सामाजिक परीक्षण र सार्वजनिक सुनुवाइले विद्यालयका निकट सरोकारवालाहुरुलाई विद्यालयको वास्तविक अवस्थाको जानकारी दिन्छ जसले गर्दा विद्यालयप्रति समाजको विश्वास,अपनत्व र सुमधुर सम्बन्ध बढछ।विद्यालय समाजको लागि र समाज विद्यालयको लागि भन्ने मर्म साकार हुन्छ।
लोकतान्त्रिक अभ्यास र सुसासनको प्रत्याभुति: विद्यालय केवल अक्षर चिनाउने ठाउँ मात्र होइन, यो लोकतन्त्रको पहिलो पाठशाला हो। सार्वजनिक सुनुवाइले बालबालिका र समुदायलाई प्रश्न सोध्न, आफ्नो मत राख्न र सामूहिक निर्णय प्रक्रियामा सहभागी हुन सिकाउँछ। सामाजीक परीक्षण र सार्वजनिक सुनुवाइबाट विद्यालयका गतिविधिहरुको पारदर्शिता,जवाफदेहिता र अपनत्वमा अभिवृद्धि हुन्छ।
उत्तरदायित्वको संस्कृति: जब शिक्षक र प्र.अ. ले आफ्नो कार्यप्रगतिको विवरण समुदायसामु प्रस्तुत गर्नुपर्छ, तब उनीहरूमा स्वतः उत्तरदायित्वको भावना विकास हुन्छ।
नवीन सुधारको ढोका: विद्यालयको समग्र विकासको आधार समाजनै भएको हुँदा यस्ता कार्यक्रमले समाजका शिक्षाप्रेमी र समाजसेवीहरुलाई विद्यालयको नजिक ल्याउने हुँदा उनीहरुबाट विद्यालयको आर्थिक,भौतिक तथा शैक्षिक विकासमा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षरुपमा सहयोग पुग्न सक्छ।जसले गर्दा विद्यालयको नविन सुधारको ढोका खुल्छ।

यसर्थ,सार्वजनिक विद्यालयमा हुने सामाजिक परीक्षण र सार्वजनिक सुनुवाइको विद्यमान अभ्यासमा सुधार गर्दे यसको उचित कार्यान्वयनबाट विद्यालय र समुदायको सम्बन्ध प्रगाढ हुन्छ,विद्यालय सुशासनमा टेवा पुग्छ, विद्यालयका निकट सरोकारवालाहरुमा उत्तरदायित्वको भावना पैदा हुन्छ र समग्रमा विद्यालयको सर्वाङ्गीण पक्षमा सुधार आउँछ।